o romanismo local

representación dunha villa romana
http://xmnicol.blogaliza.org

mentres o romanismo central resultaba aniquilado, o provincial coñeceu destinos diferentes. A peor situación –dende o punto de vista romano– produciuse no norte, en Britannia. Neste caso resulta imposible ofrecer un relato coherente, pero ao volver a aflorar o fío histórico cara 600 os terratenentes cristiáns e romanizados, que en 400 falaban latín e inda conservaban unha posición dominante no centro e sur de Britannia, desapareceran. Tamén as villae, características do seu estilo de vida, e o alcance da produción económica diminuíra e evolucionara cara pautas máis simples. A poboación descendera notablemente, non se empregaba moeda nos intercambios, as cidades non actuaban coma asentamentos de orde superior, e a maioría das mercadorías producíanse in situ, en vez de obterse de redes comerciais. A cerámica tardorromana era elaborada por oleiros que distribuían os seus produtos nun radio aproximado de 40 kms a respecto dunha serie de centros produtores como Oxford e Ipswich. Pouco despois de 400 a produción cinguíase exclusivamente ao consumo inmediato. De xeito semellante, as antigas provincias imperiais quedaron divididas en pequenos reinos; inicialmente arredor de vinte e con límites que maioritariamente non gardaban relación algunha coa xeografía política da Britannia romana. O xeito en que todo isto tivo lugar é obxecto de debate. Os victorianos imaxinaron que os invasores anglosaxóns empurraron a poboación celta non totalmente asimilada á cultura romano-britana cara ao oeste (Gales e Cornualles) e ao outro lado do mar (Bretaña). Os relatos máis recentes postulan que un gran número de britanos indíxenas mudaron en anglosaxóns do mesmo xeito que antes mudaran en romanos. Sexa cal sexa o punto de vista elixido, os costumes e estilo de vida caracteristicamente romanos desapareceron rapidamente do sur de Britannia logo de que os seus vínculos co resto do mundo romano quedaran seccionados.

sen embargo, o cataclismo britano non constitúe a norma. Obviando algunhas zonas nororientais de Gallia, onde a imaxe arqueolóxica presenta un aspecto semellante ao sur de Britannia, as formas asentadas de vida provincial non desapareceron con tanta rapidez nin de xeito tan completo. Ao sur do Loira, a pesar dos reparos iniciais, os terratenentes locais chegaron a distintos tipos de acordos cos seus novos gobernantes. Foi preciso pagar un prezo. En función dunha diversidade de factores, entre os que destaca a dispoñibilidade de activos existente no interior dos novos reinos aos que pertencían, os terratenentes tiveron que renunciar a unha cantidade maior ou menor de terra. O reino burgundio, máis ben pequeno, parece ter imposto unha confiscación de maior envergadura que a producida no dominio godo, de maior tamaño, inda que tal vez fixera máis doce a píldora mediante a redución de impostos. Sen embargo, os terratenentes tiñan moito que ofrecer aos novos gobernantes bárbaros e, en consecuencia, os seus réximes mostráronse polo xeral dispostos a manter a desigual distribución da propiedade que tiña feito xurdir a clase terratenente no seu momento. Por iso, o número de casos de axitación social que vemos ao sur do Loira é notablemente baixo. Sidonio e os seus amigos coñeceron tempos difíciles, pero superáronos e puideron preservar intactas as suficientes propiedades como para conservar a súa posición social. Tamén en Hispania e Italia a clase terratenente romana logrou sobrevivir en xeral á primeira conmoción que provocou a fin do Imperio. En Africa, a toma de Carthago por Gaiserico viuse seguida dunha confiscación a gran escala das propiedades en Proconsularis, pero os terratenentes das outras dúas provincias que caeron en 439 –Bizacena e Numidia– non tiveron problemas, e ao irse engadindo novos territorios ao territorio vándalo, as confiscacións non volveron a repetirse.

en moitos lugares, polo tanto, o romanismo local sobreviviu bastante ben. O cristianismo católico, o laicismo de lecto-escritura latina, as villae, as cidades e as formas complexas de produción e intercambio económico lograron perdurar ata certo punto –salvo en Britannia– sostidos pola clase terratenente. Por conseguinte, a destrución das formas e das estruturas do estado coexistiu coa supervivencia da vida romana de provincias na maioría do antigo Occidente romano.

non obstante, non pode dicirse que a vida local de Occidente despois do Imperio seguira a ser, sen máis, “romana”; nin sequera o foron as condicións que caracterizaron a evolución en Gallia meridional. Para ter unha perspectiva completa da caída do Imperio é importante deixar sentado un argumento chave. Unha das numerosas discusións que teñen rodeado a súa fin xirou en torno ao significado que debe atribuírse aos cambios políticos que tiveron lugar ao longo do s. V. Foi o final do estado romano un acontecemento capital na historia da Eurasia occidental, ou unha mera perturbación superficial, moito menos importante que outros fenómenos de maior calado, como o xurdimento do cristianismo, que lograron abrirse paso sen que, en esencia, se viran afectados polos procesos de afundimento do Imperio? A historiografía tradicional non tiña dúbidas de que 476 representaba a liña divisoria entre a historia antiga e a medieval. En época máis recente, a certeza, cargada de xuízos de valor, de que o final do Imperio Romano sinalou o comezo dunha pronunciada decadencia ten dado paso a puntos de vista máis matizados e máis próximos á realidade histórica. Como levamos visto, non houbo ningún cambio súbito e total, e este feito ten dado un novo impulso á noción de continuidade, unha noción baseada na idea de que o mellor xeito de entender o desenvolvemento histórico das épocas tardorromana e post-romana pasa máis por entendelas en termos de evolución orgánica que de cataclismo.

non teño a menor dúbida de que este novo acento nos enfoques historiográficos é unha reacción enteiramente necesaria ás vellas ortodoxias históricas, e non comparto en absoluto a idea (orixinada entre os propios romanos, por suposto) de que o Imperio Romano constituíse unha orde social superior e que logo da súa desaparición non existira máis posibilidade que a da decadencia. Sen embargo, a adopción dun punto de vista minimalista na valoración da importancia histórica da desaparición do estado occidental romano é tamén, ao meu xuízo, equivocada. Non hai dúbida de que se trataba dun edificio estartelado. Dificilmente podería ter sido doutro xeito, dado que debía gobernar unha extensión sumamente vasta co apoio dunhas comunicacións e unha burocracia primitivas. A corrupción era un mal endémico, a lei só se cumpría esporadicamente e as entidade locais posuían moito poder. Non obstante, como era un estado de partido único que levaba xa moito tempo establecido, atopou a maneira de modificar de xeito moi profundo as normas polas que se rexía a vida local. Isto queda patente sobre todo nos diferentes procesos ao que se ten adxudicado –de xeito lixeiramente enganoso– a etiqueta de “romanización”. Para poder participar dos beneficios do Imperio, as elites provinciais debían obter a cidadanía romana. O xeito máis sinxelo de logralo era que un instaurase na súa cidade os dereitos do Lacio e ocupara un alto cargo nela. Por conseguinte, logo do establecemento do dominio romano as elites apresurábanse a organizar este tipo de urbanización. De igual xeito, era preciso ser capaz de falar un latín “correcto” –polo tanto, a educación literaria en lingua latina tamén se estendeu– e dar mostra de que un secundaba os valores da civilización clásica. Os edificios públicos nos que debía desenvolverse esa vida en compaña dos iguais (centros de reunións, termas e outros), así como o estilo de arquitectura doméstica das villae eran as manifestacións concretas desa cosmovisión romana. Ao mesmo tempo, a Pax Romana viña acompañada de formidables beneficios, xa que creaba entre as rexións uns vínculos que xeraban un gran número de novas oportunidades económicas.

maioritariamente, o que se ten chamado romanización non era unha actividade impulsada dende arriba polo estado. Era máis ben o resultado das respostas individuais que daban as elites conquistadas ao feito do Imperio, xa que estas elites ían adaptando a súa sociedade ás novas condicións impostas pola dominación romana. Unha parte esencial do trato, sen embargo, estribaba en que, a cambio de transformar os seus estilos de vida para participar no que o estado lles ofrecía, os exércitos do Imperio debían proporcionarlles protección. Deste xeito, o romanismo local era inseparable da existencia do Imperio.

faise claramente patente a natureza simbólica desta relación. Gran parte da carga que supuxo a situación de necesidade en que se viu o estado no s. III, obrigado a elevar o nivel de impostos esixido ás provincias, recaeu en boa medida nos vellos consellos cidadáns. Fundamentalmente, os lugares nos que se desenvolvían as antigas formas de vida política local romana eran eses consellos. Recorríase aos cartos para obter cargos, facer amigos e influír nas persoas cuxo apoio garantiría no seu momento a elevación a unha posición dominante dende a que acceder ao control dos fondos locais. Dun só golpe, a confiscación daqueles ingresos quitou todo sentido ao empeño e as elites de provincias non tardaron en percibilo: de aí que a mediados do s. III desapareceran case inmediatamente as inscricións que deixaban constancia dos custosos actos de xenerosidade cos que ata entón lograra medrar a xente. Cara o s. IV, abandonarase xa a busca dunha carreira nos consellos cidadáns, xa que era preferible facelo no sistema burocrático do Imperio, convertido na nova vía de acceso a posicións de dominio no ámbito local. Se o centro modificaba o seu modus operandi, entón o romanismo local respondía á súa vez introducindo cambios –cambios que adoptaban con frecuencia formas imprevistas, en especial cando debían aplicarse a longo prazo.

a vida nas provincias dependía demasiado da orde política e cultural inducida polo estado como para que dito orde puidese pasar desapercibido. Tomemos a educación, por exemplo. A educación literaria característica das elites do período romano tardío –latina en Occidente, grega en Oriente– tiña un custe alto. Precisaba de case unha década de intensa instrución cun gramático, e só a clase terratenente podía permitirse investir tantos cartos na educación dos seus fillos. Como se ten sinalado, o facían porque o feito de falar latín (ou grego) clásico revelaba ao instante que se pertencía á cultura “civilizada.” Tamén era necesario para moitas formas de avance social. A inmensa maioría dos novos burócratas do estado procedía das vellas clases que ocupaban cargos nos consellos cidadáns, é dicir, as clases curiais, para quen unha educación clásica seguía a ser de rigor.

sen embargo, no Occidente post-romano, as pautas polas que se rexían as carreiras dos membros da elite empezaron a mudar. A nova situación determinaba que a principal vía de promoción para a maioría das elites laicas fose máis o servizo militar prestado ao rei que o ascenso dos chanzos da escala burocrática, incluso en aquelas zonas nas que os terratenentes romanos tiñan logrado sobrevivir o 476 e nas que prevalecía o modelo vixente no sur de Gallia. En consecuencia, a custosa educación literaria deixou de constituír unha necesidade. En realidade, tanto os descendentes das elites romanas como os das elites inmigrantes seguían a venerar as antigas tradicións; algún que outro rei franco ou godo ten pasado aos anais da cultura polos seus poemas en latín. Nunha ocasión, un poeta latino “propiamente dito” chamado Venancio Fortunato, que viña de Italia e se deixara caer pola corte deleitou por igual aos grandes persoeiros alí presentes, tanto aos de ascendencia romana como aos de estirpe franca. Este individuo abrírase camiño por recitar a cambio da cea, e o seu número especial era declamar elegantes pareados para eloxiar a sobremesa. Con todo, non había ningún grande do reino que seguira preocupándose por conseguir unha educación plenamente latina. Si que ensinaban os fillos a ler e a escribir unha lingua clásica, pero os seus obxectivos era máis modestos. En consecuencia, cara 600, a escrita en latín tiña mudado en algo reservado para cregos, mentres que as elites leigas tendían a contentarse simplemente con ser capaces de ler, en especial as súas Biblias: tiñan deixado de considerar que a escrita en latín fose unha parte esencial da súa identidade. Tiña sido o estado romano o que, de xeito non excesivamente deliberado unha vez máis, tiña creado e mantido un contexto definido polo feito de que un dos elementos esenciais para o acceso a unha posición de privilexio fora a ampla difusión dunha cultura literaria leiga, e agora, ao desaparecer ese estado, xorden novos criterios de cultura literaria.

pode argumentarse algo semellante a respecto do cristianismo. Ás veces considérase que a cristianización, que ao longo do primeiro milenio comezou a propagarse polo mundo mediterráneo para alcanzar logo os vastos confíns de Europa central, do leste e do norte, foi unha transformación que non se viu afectada en absoluto pola caída de Roma. Hai algo de certo nesta idea, pero tamén poder resultar enganosa. A relixión cristiá ten evolucionado sempre, como institución, en función dos contextos de cada época. A romanización do cristianismo foi un fenómeno histórico tan importante como o da cristianización do Imperio. A partir de inicio do s. IV, e grazas ao emperador Constantino e os seus sucesores, as autoridades cristiáns, financiadas polo Imperio, definiron nos seus concilios a maioría das doutrinas desta relixión. A Igrexa desenvolveu tamén unha xerarquía moi particular de bispos, arcebispos e patriarcas cuxas localizacións xeográficas reflectían en gran medida a estrutura administrativa do Imperio, dividida en capitais locais e rexionais. Os emperadores romanos cristiáns tampouco mudaron un ápice a reivindicación que tiñan establecido os seus antecesores pagáns e que sostiña que tiñan sido designados pola divindade –simplemente pasaron a identificar esa divindade co deus cristián–. Por conseguinte, dende o seu punto de vista, tiñan pleno dereito a inxerirse en todos os planos operativos da Igrexa. E o fixeron cabalmente, xa que convocaron concilios, ditaron leis e participaron nas designacións importantes.

o curso da evolución do cristianismo dentro das estruturas do Imperio foi por tanto moi distinto do que tiña seguido antes da conversión de Constantino, e a desaparición do estado romano volveulle imprimir un profundo cambio de rumbo. E por unha razón: nalgúns casos os límites dos novos reinos non respectaron as xerarquías da administración romana tardía. Deste xeito, houbo casos nos que os bispos se atopaban nun reino e os seus arcebispos noutro. Os sucesivos arcebispos de Arelate, que formaba parte do reino godo pero cuxa autoridade metropolitana se estendía ao reino burgundio, tiveron encontróns cos seus reis, e estes, escamados polos contactos transfronteirizos dos arcebispos, desposuíronos do seu cargo. Tamén houbo cambios de tipo intelectual. No mundo romano era frecuente que os personaxes leigos máis destacados –cuxa educación era igual, cando non superior, á dos cregos– contribuíran ao debate relixioso. Sen embargo, ao desaparecer a ampla difusión de cultura literaria, os leigos deixaron cedo de poder aportar neste eido, e o mundo intelectual da Igrexa da Alta Idade Media converteuse nun mundo estritamente para cregos. Isto non tería acontecido se os leigos tiveran seguido tendo unha educación equiparable á dos membros da clerecía. E resulta igualmente importante que os reis da época post-romana reivindicaran, como os seus antecesores, o recoñecemento da súa autoridade relixiosa e se reservaran a facultade de designar bispos e convocar concilios. O resultado de dita situación foi que nesta época a cristiandade funcionou coma un “microcosmos cristián” (Peter Brown). Non había unha igrexa única e unificada, antes ao contrario, os límites dos reinos posteriores ao dominio romano determinaron a aparición de subgrupos rexionais operativos, e estas comunidades eclesiásticas localizadas no interior dos distintos reinos tiñan relativamente pouca relación unhas coas outras.

por enriba de todo, sen o derrubamento do Imperio Romano resulta impensable o xurdimento dun papado medieval como autoridade global de toda a cristiandade occidental. Na Idade Media, os papas pasaron a desempeñar no seno da Igrexa moitos dos roles que os emperadores cristiáns romanos se tiñan apropiado –a promulgación de leis, a convocatoria de concilios, a designación ou a orientación de nomeamentos relevantes, …–. De ter seguido existindo emperadores de Occidente como os da antiga Roma tería sido impensable que os papas tiveran logrado facerse cunha posición tan independente. En Oriente, onde os emperadores inda exercían o seu dominio, os sucesivos patriarcas de Constantinopla, cuxa posición legal e administrativa seguía o modelo do papado romano, non puideron actuar máis que coma aduladores do Imperio; designados a vontade polos emperadores, adoitaban ser ex burócratas do Imperio extremadamente receptivos aos mandados imperiais.

tradución do capítulo "Local Romanness"  en HEATHER, Peter The Fall of teh Roman Empire (2005), pp. 437-443